دفاعیه ها : پیدایش سیر معنوی و عرفان / علامه سید محمدحسین طباطبایی‏

پیدایش سیر معنوی و عرفان ؛ نقل کامل از کتاب شیعه : مذاکرات و مکاتبات پروفسور هانری کربن با علامه سید محمدحسین طباطبایی

مقدمه‏

یکی از مهم ترین نوشته های مرحوم علامه طباطبایی که نظر ایشان را نسبت به عرفان و تصوف و سلسله های صوفیه و انتساب آنها نشان می دهد ، فصلی است از کتاب شیعه (۱) . در اینجا این فصل عینا نقل می شود . ( عرفان ایران‏ )

منشا پیدایش سیر معنوی‏

وضع اکثریت قریب به اتفاق مسلمین در صدر اول اسلام ، همین بود که ذکر شد و درنتیجه این وضع ، معارف اعتقادی و عملی اسلام روز به روز رو به سقوط می رفت و طرق درک و پیشرفت این حقایق ، یعنی طریق بحث آزاد و طریق سیر معنوی ، رهسپار وادی فراموشی می شد .
اما از جانب دیگر ، اقلیت شیعه که از همان روزهای نخستین ، به مخالفت با رویه اکثریت ، قد علم کرده بودند ، چنانکه در مصاحبه های سال گذشته به عرض رسید ، چون نیروی کافی برای درهم شکستن وضع موجود نداشتند و اعاده وضع عمومی زمان رسول اکرم (ص) برای آنها ممکن به نظر نمی رسید ، ناگزیر ، از مقاومت کلی و مثبت دست برداشته ، از راه دیگر دست به کار شدند و آن اینکه کوشیدند تا می توانند معارف اعتقادی و عملی اسلام را حفظ و ضبط نمایند و راه های مشروع آن را که همان راه بحث آزاد و سیر معنوی باشد ، زنده نگه دارند .
شیعیان طبق وصیتی که به موجب آن ، رسول اکرم (ص) اهل بیت کرام خود را حافظ و مبین معارف اسلامی و پیشوای معنوی مسلمین معرفی کرده بود ، به ائمه اهل بیت روی آوردند و با نهایت ترس و لرزی که داشتند ، از هر راه ممکن ، به تحصیل و ضبط معارف دینی پرداختند .
امام اول شیعه در بیست و پنج سال دوران گوشه گیری و پنج سال زمان خلافت پرمحنت خود ، با لهجه جذاب و بلاغت خارق العاده خود که به تصدیق دوست و دشمن ، غیرقابل معارضه و بی رقیب بود ، به نشر معارف و احکام اسلام پرداخت و درهای بهترین بحث های منطقی و آزاد را به روی مردم باز نمود و عده ای از مردان خدا را از صحابه و تابعین ، مانند سلمان و کمیل نخعی و اویس قرنی و رشید هجری و میثم کوفی و غیر آنها پرورش داد و البته نمی توان گفت که اینان با روش معنوی که داشتند و ذخایر معارف و علومی که حمل می کردند ، در جامعه اسلامی هیچگونه تاثیری نداشتند .
پس از شهادت پیشوای نخستین شیعه ، دوران سلطنت اموی با قیافه هولناک و مستبدانه خود ، شروع شد و معاویه و عمال وی و پس از آن سایر پادشاهان اموی ، با آخرین نیروی خود ، علیه شیعه به مبارزه پرداختند و هرجا فردی از شیعه را سراغ می گرفتند - حتی کسانی را که به تشیع متهم می شدند - از میان برده ، هر رگ و ریشه ای که داشت ، می زدند و روز به ‏روز کار وخیم تر و فشار شدیدتر می شد . با این همه ، در این مدت ، پیشوای دوم و سوم و چهارم شیعه ، در زنده کردن و زنده نگه داشتن حق ، فروگذار نمی کردند و در چنین محیطی که پر از شدت و محنت بود ، در زیر سایبان شمشیر و تازیانه و زنجیر ، کار می کردند و حقیقت تشیع روز به روز وسعت پیدا کرده ، روح حق توسعه می یافت .
بهترین گواه بر این مطلب ، این است که بلافاصله پس از این دوره ، در زمان پیشوای پنجم و ششم شیعه که سلطنت اموی ضعیف شده و رو به انهدام نهاد و هنوز سلطنت عباسی نضج نگرفته بود ، در زمان بسیار کمی ، دستی که گلوی شیعه را فشار می داد ، قدری سست شد و شیعیان راه نفسی پیدا کردند ، رجال و علما و محدثین ، مانند سیل خروشان به سوی این دو پیشوای بزرگوار ، سرازیر شده ، به اخذ علوم و معارف اسلامی پرداختند . این جمعیت عظیم ، غیرشیعی نبودند که اول به دست امام ، شیعه شده باشند و بعد از آن به تعلم علوم و معارف بپردازند ، بلکه شیعیانی بودند که در پس پرده اختفا و تقید ، زندگی می کردند و با کوچکترین فرصتی ، پرده را کنار زده و بیرون آمدند .
البته این روح توسعه یافته ، در کالبد اکثریت جامعه ، خالی از نفوذ نبود و در آیینه افهام آنها حق و حقیقت را کم و بیش جلوه می داد و نیازمندی فطرت انسانی را به دین فطری و بحث آزاد و احتیاج انسان متدین با ذوق و محبت را به سیر معنوی ، به گوش هوش همگانی می رسانید .

مساعدت وضع به افکار شیعه از راه دیگر

از سوی دیگر ، اوضاع تاریک جامعه که روز به روز تاریک تر می شد و همچنین ستمگری فزون از حد و بی بند و باری عمال حکومت که سالی چند در زمان خلافت خلیفه سوم و بعد از آن در تمام مدت حکمرانی بنی امیه ادامه داشت ، این معنی را پیش مردم ، مسجل کرد که اساس دین از جانب مقام خلافت ، هیچگونه مصونیت ندارد و نمی شود زمام احکام و قوانین دینی به دست مقام خلافت سپرده شود و اجرای آن منوط به اجتهاد و صواب دید خلیفه وقت باشد ، و بالاخره بر عموم روشن شده بود که قدرت کرسی خلافت ، به نفع خود کار می کند ، نه به نفع مردم و جامعه اسلامی .
درنتیجه این معنی ، مسلم شد که احکام و قوانین دینی ، قابل تغییر نبوده برای همیشه زنده است و « اجتهاد در مقابل نص » معنی ندارد . عامه مردم صرفا به خاطر ارادتی که به مقام صحابه داشتند و از راه تعبد به روایاتی که از مقام صحابه تمجید می کرد و اجتهاد آنها را تصدیق می نمود ، از هرگونه اعتراض به سه خلیفه اولی و معاویه خودداری می نمودند و با اینکه خلافت آنها بطور آشکار روی اساس نظریه سابق استوار بود و سیرت آنها به همین معنی گواهی می داد ، مداخله و تصرفات آنها را در احکام و قوانین اسلامی ، توجیه نموده ، به محل های صحیحی حمل می کردند . همچنین گاهی انصاف داده ، به بحث های آزاد می پرداختند و به معنویات اسلام نیز منتقل می شدند .

ظهور روش معنوی و سیر و سلوک باطنی

‏
نفوذ و سرایت تعلیمات معنوی اهل بیت ( علیهم السلام ) که در راس آنها بیانات علمی و تربیت عملی پیشوای اول شیعه ، امیرالمومنین علی بن ابی طالب ( علیه السلام ) قرار گرفته بود ، با مساعدتی که گرفتاری های عمومی طبعا نسبت به این مقصد داشت ، به علاوه اینکه پیوسته جمعی از مردان خدا که تربیت یافتگان این مکتب بودند و در حال تقید و تستر زندگی می کردند ، در میان مردم بودند و در مورد مناسب ، از حق و حقیقت گوشه هایی می زدند ، مجموعه این عوامل ، موجب شد که عده ای در قرن دوم هجری ، از همان اکثریت ، به مجاهدت های باطنی و تصفیه نفس ، تمایل پیدا کردند ، این عده در خط سیر و سلوک افتادند و جمعی دیگر از عامه مردم ، به ارادت آنها برخاستند ، و با اینکه در همان اوایل ظهور ، تا مدتی مبتلا به کشمکش های شدید بودند و در این راه ، هرگونه فشار از قبیل قتل و حبس و شکنجه و تبعید را متحمل می شدند ، ولی بالاخره از مقاومت دست برنداشته ، پس از دو سه قرن ، در تمام بلاد اسلامی ریشه دوانیده و جمعیت های انبوه دهشت آوری را به وجود آوردند .
یکی از بهترین شواهدی که دلالت دارد بر اینکه ظهور این طایفه ، از تعلیم و تربیت ائمه شیعه سرچشمه می گیرد ، این است که همه این طوایف ( که در حدود بیست و پنج سلسله کلی می باشند و هر سلسله منشعب به سلسله های فرعی متعدد دیگری است ) به استثنای یک طایفه ، سلسله طریقت و ارشاد خود را به پیشوای اول شیعه ، منتسب می سازند .
دلیلی ندارد که ما این نسبت را تکذیب نموده و به واسطه مفاسد و معایبی که در میان این طوایف شیوع پیدا کرده ، اصل نسبت و استناد را انکار کنیم یا حمل بر دکان داری نماییم ؛ زیرا اولا سرایت فساد و شیوع آن در میان طایفه ای از طوایف مذهبی ، دلیل بطلان اصل انتساب آنها نیست و اگر بنا شود که شیوع فساد در میان طایفه ای ، دلیل بطلان اصول اولی آنان باشد ، باید خط بطلان به دور همه مذاهب و ادیان کشید و همه طبقات گوناگون مذهبی را محکوم به بطلان نمود و حمل به دکان داری و عوام فریبی کرد .
ثانیا پیدایش اولی این سلسله ها در میان اکثریت سنی شروع شده و قرن های متوالی در همان محیط به پیشرفت خود ادامه داده است . در همه این مدت ، اعتقاد اکثریت قریب به اتفاق اهل سنت ، در حق سه خلیفه اولی بیشتر از اعتقادی بود که به خلیفه چهارم و پیشوای اول شیعه داشتند ؛ اعتقادا آنها را افضل می دانستند و عملا نیز اخلاص و ارادت بیشتری به آنها داشتند .
در همه این مدت ، مقام خلافت و کارگردانان جامعه ، اعتقاد خوشی در حق اهل بیت ( علیهم السلام ) نداشتند و آنچه فشار و شکنجه بود ، نسبت به دوستداران و منتسبین آنها روا می دیدند و دوستی اهل بیت ، گناهی نابخشودنی به شمار می رفت . اگر مقصود این طوایف از انتساب به آن حضرت ، مجرد ترویج طریقه آنها و جلب قلوب اولیای امور و عامه مردم بود ، هیچ دلیلی نداشت که خلفای مورد علاقه و اخلاص دولت و ملت و به ویژه خلیفه اول و دوم را رها کرده ، به دامن پیشوای اول شیعه بچسبند یا مثلا به امام ششم یا هشتم انتساب جویند .
پس بهتر این است که متعرض اصل انتساب نشده ، در بررسی دیگری به کنجکاوی پردازیم و آن این است که جمع معدود پیشروان این طوایف ، از اکثریت تسنن بودند و در محیط تسنن زندگی می کردند و روش و طریقه ای جز روش و طریقه عمومی جامعه که همان راه تسنن بود ، تصور نمی کردند ، آنان وقتی که برای اولین بار به مکتب معنوی اهل‏بیت (ع) اتصال پیدا کردند و از نورانیت امام اول شیعه الهام یافتند ، چون هرگز باور نمی کردند و حتی به ذهنشان نیز خطور نمی کرد که پیشوای معنویت که خود یکی از خلفای اربعه و جانشین گذشتگان خود می باشد ، در معارف اعتقادی و عملی اسلام ، نظری ماورای نظر دیگران داشته باشد ، همان موجودی اعتقاد و عمل تسنن را زمینه قرار داده ، با همان مواد اعتقادی و عملی که در دست داشتند ، شروع به کار نمودند و با همان زاد و راحله عمومی ، راه سیر و سلوک را در پیش گرفتند .
این رویه ، از دو جهت در نتایج سیر و سلوک و محصول مجاهدات معنوی آنان نواقصی را به وجود آورد : اولا نقطه های تاریکی که در متن معارف اعتقادی و عملی داشتند ، حجاب و مانع گردید از اینکه یک سلسله حقایق پاک برای آنها مکشوف شده ، خودنمایی کند و درنتیجه ، محصول کارشان به صورت مجموعه ای درآمد که خالی از تضاد و تناقض نمی باشد . کسی که آشنایی کامل به کتب علمی این طوایف دارد ، اگر با نظر دقت به این کتب مراجعه نماید ، صدق گفتار ما را به رای العین مشاهده خواهد کرد . وی یک رشته معارف خاصه تشیع را که در غیر کلام ائمه اهل بیت (علیهم السلام ) نشانی از آنها نیست ، در این کتب مشاهده خواهد کرد و نیز به مطالبی برخواهد خورد که هرگز با معارف نام برده ، قابل التیام نیست . وی خواهد دید که روح تشیع در مطالب عرفانی که در این کتاب ها است ، دمیده شده است ، ولی مانند روحی که در یک پیکر آفت دیده جای گزیند و نتواند برخی از کمالات درونی خود را آنطور که شاید و باید از آن ظهور بدهد یا مانند آیینه ای که به واسطه نقیصه صنعتی ، گره ها و ناهمواری هایی در سطحش پیدا شود ، چنین آیینه ای صورت مرئی را نشان می دهد ، ولی مطابقت کامل را تامین نمی کند .
ثانیا نظر به اینکه روش بحث و کنجکاوی آنها در معارف اعتقادی و عملی کتاب و سنت ، همان روش عمومی بود و در مکتب علمی ائمه اهل بیت ( علیهم السلام ) تربیت نیافته بودند ، نتوانستند طریقه معرفت نفس و تصفیه باطن را از بیانات شرع ، استفاده نموده و دستورات کافی راه را از کتاب و سنت دریافت دارند ، لذا به حسب اقتضای حاجت ، در مراحل مختلف سیر و سلوک و منازل مختلفه سالکان ، دستورات گوناگونی از مشایخ طریقت صادر شده و رویه هایی اخذ می شد که سابقه ای در میان دستورات شرع اسلام نداشت .
کم کم این عقیده مسلم گردید که طریقه « معرفت نفس » در عین اینکه راهی است برای معرفت حق عز اسمه و نیل به کمال معنوی ، و به خودی خود ، پسندیده خدا و رسول است ، مع ذلک بیان این راه از شرع مقدس اسلام نرسیده است .
در دنبال این عقیده ، هر یک از مشایخ طریقت ، برای تربیت و تکمیل مریدان خود ، دستوراتی تهیه کرده و به مورد اجرا گذاشتند و انشعاباتی هم در سلسله ها پیدا شد .
درنتیجه همین عقیده و عمل ، روز به روز طریقت از شریعت فاصله گرفت تا آنجا که طریقت و شریعت ، درست در دو نقطه متقابل استقرار یافتند و نغمه « سقوط تکالیف » از بعضی افراد بلند شد و عبادت های پاک دینی به شاهد بازی و حلقه های نی و دف و ترانه های مهیج و رقص و وجد ، تبدیل گردید و طبعا جمعی از سلاطین و اولیای دولت و توانگران و اهل نعمت که فطرتا به معنویات علاقه مند بودند و از طرف دیگر نمی توانستند از لذایذ مادی دل بکنند ، سرسپرده این طوایف شده ، هرگونه احترام و مساعدت ممکن را نسبت به مشایخ قوم ، بذل می کردند که این خود ، یکی از بذرهای فساد بود که در میان جماعت نشو و نما می کرد . بالاخره عرفان به معنی حقیقی خود ( خداشناسی یا معادشناسی ) از میان قوم رخت بربسته ، به جای آن جز گدایی و دریوزه و افیون و چرسن و بنگ و غزلخوانی ، چیزی نماند .

سرایت این سلیقه به شیعه

‏
اجمالی که مربوط به آغاز پیدایش و سرانجام طریقه عرفان گفته شد ، برای کسی که محققانه و با کمال بی‏طرفی ، به کتب و رسائلی که در سیر و سلوک تالیف یافته و همچنین تراجم و تذکره هایی مانند تذکره شیخ عطار و نفحات و رشحات و طبقات الاخیار و طرائق و نظایر آنها که متضمن جهات تاریخی طریقت و رجال طریقت است ، مراجعه نماید ، درنهایت روشنی است .
سخن ما اگرچه در سیری بود که طریقت عرفان در میان اکثریت اهل سنت نموده بود و جهات نقص و فسادی را توصیف می‏کردیم که قوم گرفتار آن شده بودند ، ولی نمی توان انکار کرد که اقلیت شیعه نیز به همین درد ، مبتلا شده است و اتحاد محیط ، با تاثیر قهری و جبری خود ، همین فساد را به داخل جمعیت اهل طریقت از شیعه نیز انعکاس داده است ، و همانطور که روش عمومی اجتماعی اکثریت که از سیرت جاریه زمان رسول اکرم منحرف شده بود ، شیعه را تحت الشعاع قرار داد و نگذاشت سیرت نبی اکرم را پس از استقلال ، در میان جمعیت متشکل خود ، اجرا و عملی سازد ، همچنین سلیقه های علمی که شیعه از ائمه اهل بیت ( علیهم السلام ) اخذ کرده بود ، با آن همه صافی و روانی ، در کمترین زمانی تحت تاثیر سلیقه های علمی جماعت قرار داده شد و رنگ های نامطبوعی از آنها گرفت . همچنین طریقه عرفان نیز به رنگ طریقت جماعت درآمد و تقریبا به همان سرنوشت که توصیف کردیم ، دچار شد .
در فصل های گذشته تذکر دادیم که فسادها و اختلالات در روش و اعمال طایفه ای که از یک مشرب و مسلک عمومی کلی منشعب شده اند ، دلالت بر فساد و بطلان اصول اولی آن طایفه ندارد و به همین سبب ، بحث و کنجکاوی از چگونگی اصول اولی آنها را نباید در روش و اعمال فرعی آنها انجام داد ، بلکه باید به سراغ مواد اولی اصول آنها رفت . از این رو ، در تشخیص رابطه شریعت و طریقت و لزوم و عدم لزوم موافقت میان آنها ، از نظریه های خصوصی سلسله های مختلف عرفان چشم پوشی نموده ، به نظر کلی خود اسلام که سرچشمه خداشناسی می باشد ( به هر معنی که فرض شود ) مراجعه می نماییم .

لزوم موافقت طریقت با شریعت

‏
شک نیست که طریق سیر معنوی و معرفت نفس ، درصورت صحت ، راه روشنی برای خداشناسی ( یا به عبارت دیگر معادشناسی ) است و برای کسی که رهسپار این راه گردد و از مخاطر آن مصون مانده ، از پای درنیاید ، حق و حقیقت عیان می شود . روی این اصل ، آیا متصور است که اسلام که دین توحید است و هدفی جز تعلیم « خداشناسی » ندارد ، بهترین راه از راه های خداشناسی را الغا و به بیان و تعلیم راهی نسبتا پایین تر از آن ، بپردازد و به منزلتی ساده تر و بسیط تر از آن هدایت کند ؟
درست است که معارف حقیقی درخور افهام عمومی نیست و اسرار هستی و رازهای نهان آفرینش ، برای غیر مردان خدا - که به تمام معنی دامن کبریای حق گرفته ، همه چیز را فراموش نموده اند - کشف نمی شود ، ولی لازمه این خاصیت ، این نیست که از بیان و تعلیم این راه صرف نظر شود ، بلکه این است که برای رعایت حال افکار عامه و حفظ حقوق خاصه ، بدون اینکه پرده دری شود ، در لفافه ایما و اشاره ، با لطیف ترین تلویح ، مانند سخن در میان سخن ، به هر نحو ممکن به افهام خاصه رسانیده شود .
این نظری است که عقل سلیم آن را تصدیق کرده و کتاب و سنت آن را تایید می نماید . خداوند عز اسمه در کلام خود در مثلی که درخصوص سنت جاریه خود می زند ، باران تحقق و هستی را که به سر عالمیان می باراند و همچنین معارف حقیقی را که برای تعلیم و تربیت به افهام بندگان خود نازل می نماید ، به بارانی تشبیه می کند که از آسمان به زمین بباراند و درنتیجه مسیل ها و دره ها ، هر کدام به حسب ظرفیت و گنجایش خود ، سیلی برداشته جاری سازند . در پیشاپیش و روی این سیل ، کف زیادی مشاهده می شود که با آب مخلوط شده است ، ولی بالاخره آنچه کف است ، هیچ و پوچ شده و از میان می رود و آنچه به درد مردم می خورد و از آن انتفاع می برند که آب خالص بوده باشد ، در زمین مانده و ذخیره می شود (۲) .
این مثل دلالت دارد بر اینکه بیانات دینی به نحوی تنظیم شده اند که همه افهام با اختلاف زیادی که دارند ، از آنها بهره مند می شوند و هرکس به فراخور حال و طبق ظرفیت فهم خود ، از آنها برخوردار است ، و آیات دیگری از قرآن کریم نیز به همین معنی دلالت می کند .
نبی اکرم در حدیث بین الفریقین می فرماید : « ما گروه پیامبران با مردم به اندازه عقول آنها سخن می گوییم » (۳) . پرروشن است که این حدیث ، ناظر به کیفیت بیان و تکلیم است ، نه به کمیت آن . منظور حدیث این نیست که نبی اکرم ، مثلا با یکی از افراد امت خود صد جمله سخن گوید یا به وی صد مساله دینی را تعلیم دهد و با شخص دیگر دویست جمله یا دویست مساله ؛ زیرا بیانات دینی ظاهرا به همه بطور یکنواخت القا شده است ، منظور حدیث این است که مطلب یکی است ، ولی هرکس به حسب فهم خود ، نوع خطابی مخصوص به خویش دارد .
از راه دیگر ، قرآن شریف در آیات بسیاری ، مردم را به پیمودن راه خدا و گاهی به اتباع راه نبی اکرم (ص) یا راه مومنین که همان راه خدا است ، دعوت می کند و کسانی را که از این راه ، سر پیچیده ، دوری می جویند ، به هلاک ابدی و عذاب الهی تهدید می کند ، و هرگز متصور نیست که حکیم علی الاطلاق ، راه شریعت را که در همه جا راه خود معرفی نموده ، اراده نکند و به جای آن به راهی که هرگز بیان نکرده و برای مردم مجهول است ، دعوت نماید ، و بر تقدیر اینکه راه شریعت را اراده کرده باشد و این همه اصرار در سلوک آن کند ، هر راهی که پیمودن آن مستلزم اهمال یا الغای راه شریعت یا بخش هایی از راه شریعت باشد ، راه خدا نیست و قطعا بیراهه گمراهی و ضلال است .
گذشته از اینها ، قرآن کریم در آیه سی ام از سوره روم و نیز در آیات دیگری ، اسلام را دین فطرت و خلقت معرفی می کند و توضیح می دهد که سعادت حقیقی انسان را دین مخصوص و روش خاصی از زندگی ( اعمال حیاتی ) می تواند تامین کند که به خلقت و آفرینش ویژه انسانی انطباق پذیرد .
انسان ، آفریده مخصوص و جزء غیرقابل انفکاکی است از دستگاه عظیم آفرینش ، و به همراهی این سازمان پهناور بزرگ ، به سوی خدای آفرینش در سیر و سلوک است و باید روش مخصوصی در زندگی خود اتخاذ کند که با مقتضیات آفرینش که خود نیز جزئی از آن است ، تضاد و تناقض نداشته باشد . این روش مخصوص ، شریعت مقدسه اسلام است که مواد اعتقادی و عملی آن ، بر خلقت و آفرینش جهان و انسان منطبق است و انسان را آنگونه که آفرینش پیش بینی کرده و به وجود آورده و در شاهراه سعادت و سیر معاد انداخته ، دست نخورده با همان زاد و راحله فطری خویش به راه می اندازد و به سوی آخرین مرحله کمال و سعادت رهبری می نماید . دین حنیف اسلام ، انسان را در حال اجتماع پرورش می دهد و یک رشته رفتار و گرفتاری را که نسبت به موقعیت تکوینی او زیان بخش است ، تحریم کرده و یک سلسله از اعمال و افعال را که نظر به زندگی جاوید انسان ، نافع و سودمند است ، ایجاب و دستور اجرا و عمل آنها را صادر نموده است .
در هر حال ، هیچگونه تمیز فردی در اسلام منظور نشده است و به هیچ یک از طبقات مردم اجازه داده نشده که روشی را در زندگی انتخاب کنند یا به اعمال و افعال خاصی بپردازند که بیرون از روش های عمومی اسلام باشد ؛ زندگی انفرادی اختیار کنند یا از ازدواج و توالد و تناسل یا از کسب و کار سرباز زنند یا پاره ای از واجبات را از حق شاغل دانسته ، به ترک آنها بکوشند ، یا برخی از محرمات را مانند معشوق بازی و باده گساری و پرده دری ، وسیله وصول به حق و شرط سیر و سلوک قرار دهند ، یا آبرو ریزی و گدایی و هرگونه سبک وزنی را از اسباب تهذیب اخلاق نفس بشمارند .
البته مراد ما از این مخالفت های دینی که بر می شماریم ، معصیت ها و تخلف هایی نیست که افراد از راه سستی ایمان و بی اعتنایی به مقررات دین و آیین مرتکب می شوند ؛ زیرا اینگونه گرفتاری فعلا همه جهان را فراگرفته است و اکثریت افراد هر طبقه ای از طبقات دینی ، وظایف دینی خود را انجام نداده ، راه بی بند و باری را درپیش گرفته اند ، و گذشته از اینکه این بحث و گفتگوی ما جنبه تبلیغ ندارد ، نمی خواهیم افکار عمومی را علیه کسی یا طایفه ای بشورانیم و اصولا آب از سر گذشته است و به کردار و رفتار هر طایفه ای بخواهیم دست زده و خرده گیری نماییم ، طوایف دیگر ، رنگین تر و ننگین تر از آن را دارند :

گر حکم شود که مست گیرند
در شهر هر آن که هست گیرند

بلکه مراد ما یک رشته کردارها و رفتارهای بیرون از مجرای شریعت اسلامی است که در سلسله های مختلف عرفان ، جزء طریقت قرار گرفته است .

جواب یک اشکال

‏
خلاصه چنانکه متن بیانات دینی دلالت دارد بر اینکه یکی از راه های وصول به حقایق دینی و اسرار الهی ، راه کشف و شهود است ، همچنان دلالت دارد بر اینکه زاد و راحله این راه ، همان مواد اعتقادی و عملی است که در کتاب و سنت بیان گردیده و تنها دریچه ای که با باز کردن آن ، فضای پاک حقایق به انسان خودنمایی می کند ، همان دریچه عمل به شریعت است و بس .
ممکن است کسی تصور نماید که ما به بسیاری از اهل تعبد و صاحبان زهد و عبادت برمی خوریم که با اینکه کمترین فروگذاری در طاعات و عبادات نمی کنند ، کوچکترین قدمی در معرفت حقایق برنداشته اند ، ولی باید متذکر این نکته بود که ساختمان باطنی یک فرد از انسان ، مانند ساختمان ظاهری وی مختلف است و اختلافات ترکیبی که در افراد انسان ، مشهود است ، نظیر آنها در ترکیبات باطنی آنان نیز وجود دارد و همچنین نظایر انحرافات مزاجی گوناگون در طبایع افراد ، انحرافات و اعوجاجات باطنی نیز وجود دارد .
چنانکه هر غذایی با اینکه از اجزای طبیعت ، ماخوذ است ، با هر بدنی مناسب نیست و هر دوایی نیز با اینکه از اجزای طبیعت ، ماخوذ است ، با هر مزاجی سازش ندارد ، بلکه هر ترکیبی در جایی غذا و در جای دیگر غیرقابل هضم ، و در موردی شفا و در مورد دیگر سم است ، همین قیاس و نسبت در اغذیه و ادویه روحانی نیز موجود است و دستورات عملی و اخلاقی شریعت ، در تقدیس و اصلاح ارواح انسانی ، با اختلافات فاحش که در افراد هست ، همان حکم دستورات طبی در اغذیه و ادویه را دارند .
در شرع اسلام ، دواها و سم های عمومی داریم که همان واجبات و محرمات عملی فقهی می باشند و رعایت جانب آنها ، برای حفظ کمترین حد لازم از بهداشت روحی انسان ، ضروری است ، و برای به دست آوردن درجات و مراتب گوناگون کمالات روحی ، باید قدم های دیگری برای اصلاح و تصفیه حالات روحی برداشت و مجاهدت های دقیق تر و عمیق تری برای تخلیه قلب از غیر یاد خدا و تحصیل اخلاص کامل بندگی ، نمود که بدون تنظیم دقیق حالات روحی که به دست خبرت و معرفت انجام گیرد ، صورت پذیر نیست ، اینها یک رشته مسلماتی است که هرگز تردید نمی پذیرد .
از اینجا روشن می شود که مراقبت کامل اعمال دینی از قبیل طاعات و عبادات ، همان مرحله عمومی تقوای دینی را نتیجه می دهد و بس ، و نیز روشن می شود که سیر در مراتب بعدی کمال و ارتقا و عروج به مدارج عالیه سعادت باطنی ، دلیل و رهبری می خواهد که انسان با هدایت و راهنمایی وی ، قدم در راه گذاشته ، به سیر پردازد و در امتداد مسیر ، زمام طاعت را به دست وی بسپارد و البته متبوعیت و مطاعیت ( دستورات ) وی نیز در زمینه مراعات کامل متن شریعت خواهد بود ، نه در دستوراتی که به حسب شرع ، مجاز شناخته نشده باشد و حلالی را حرام کند یا حرامی را حلال نماید .

پاورقی :

۱. شیعه ، مذاکرات و مکاتبات پروفسور هانری کربن با علامه سید محمدحسین طباطبایی ، تهران ، ۱۳۸۲ ، صص ۲۳۹ - ۲۶۴ .
۲. سوره رعد ؛ آیه ۱۷
۳. اصول کافی ، ج ۱ ، ص ۲۳ ؛ بحار الانوار ، ج ۱ ، ص ۸۵ و ج ۲ ، ص ۲۴۲ .

منبع :

عرفان ایران مجموعه مقالات (۲۷-۲۸) / گردآوری و تدوین مصطفی آزمایش .-- تهران : حقیقت ، ۱۳۸۵ / صص ۲۱ - ۳۵

فهرست مقالات