عرفان ، تصوف : کلمات قصار جناب رضاعلیشاه (۲)

برخی کلمات بزرگان سلسله (۴) / حاج سلطانحسین تابنده گنابادی رضاعلیشاه ( بخش اول )

برخی کلمات بزرگان سلسله (۴) / حاج سلطانحسین تابنده گنابادی رضاعلیشاه ( بخش دوم )

مجلس فقری

در مجلس فقری فقط باید برای خدا بیائیم . اگر اینطور باشد آنوقت اجتماع مومنین رحمت است و دعاها نیز قبول می شود .

رضای الهی

اگر می خواهید ببینید که خداوند از شما راضی است ، ببینید که آیا شما از خداوند و داده او راضی هستید ؟ اگر شما راضی بودید ، او هم راضی است .

مراقبه

انسان به هیچ وجه خالی از خیالات متفرقه نیست ، ولی باید فکر را متمرکز در یک نقطه کرد ، متوجه یک وجهه نمود و باقی را از دل بیرون کرد .

نیست در لوح دلم جز الف قامت یار
چه کنم حرف دگر یاد نداد استادم

بنده مخلص

بنده مخلص آن است که دلش همواره مشغول ذکر خدا و تنش مشغول خدمت به خلق و چشمش مشغول به قربت الی الله باشد و همه چیز را تجلی خداوند بداند .

اخلاص

در هر عمل ، اگر مقصود خدا باشد و دل متوجه خدا باشد ، نتیجه عمل پسندیده و مورد قبول است ، پس آنچه عمل را مورد قبول و عنایت قرار می دهد اخلاص است .

نیت عمل

عملی که به قصد خدا باشد و هدف اطاعت امر خدا باشد ، در دل نور می آورد و دل را صفا می دهد و نفس انسانی را صیقل می زند . « انما الاعمال بالنیات » .

وجد

وجد و ذوقی که از باطن شخص خیزد خوب است ، نه آنچه به واسطه آلات صوری غنا و امثال آن پیدا شود . و باید حالاتی که بر اثر سماع یا امثال آنها که مخالف ظاهر شرع است پیدا می شود ، سالک کوشش کند که آنها را بر اثر مراقبت و مداومت بر ذکر خدا در وجود خود پیدا کند که آنچه خود دارد از بیگانه مانند سماع و امثال آن تمنا نکند .

جبر و اختیار

۱. خداوند به ما اختیار داده که فرموده : « و هدیناه النجدین » (۱) ولی اختیار ما به اختیار نیست : « و ما رمیت اذ رمیت و لکن الله رمی » . (۲)
۲. خداوند به ما اختیار داده ولی اختیار ما تحت اراده حق است و بعباره اخری اگر تنها نظر به علت تامه و علت العلل که علت بعیده است بکنیم ، جبر و اگر به علل معده و قریبه نظر شود ، تفویض است . ولی « امر بین الامرین » آن است که همه علل را در مراتب خود در نظر بگیریم و علت العلل را که ذات حق است تعالی شانه در نظر داشته و از وسائط و معدات و علل قریبه نیز غفلت نشود .
۳. مثال جبر و تفویض ، جان و اعضای بدن است . مثلا چشم که داریم ، بیننده در حقیقت جان است و عضو چشم واسطه و آلت است . پس هم می توانیم بگوییم من می بینم و هم می گوییم چشم می بیند . ولی بیننده اصلی جان است به توسط چشم ، و اختیاری هم که به ما داده شده همینطور محدود است و نقص و قصور از ما است نه از خدا ؛ مثلا می گوییم « چشمم » درد می کند ولی نمی گوییم : « من » درد می کنم زیرا درد از نقص عضو است نه از جان . ظلم هم که در این عالم واقع می شود به واسطه نقص خود ما است و از طرف خداوند نیست .

روح و تن

روح پس از مرگ هم توجه به بدن دارد و در قبر هم که باشد باز روح توجه دارد ، مانند کسی که منزل شخصی خود را ترک می کند ولی در عین حال تا مدتی بدان علاقه مند است .

قیامت

قیامت روز بروز حقایق است که نورانیت حق جلوه می کند . روز جلوه است ، روز جلوه حق تعالی است ، روزی است که پرده ها برداشته می شود ، روز وصال یار است .

ای خوش آن روز که پرواز کنم تا بر دوست
به هوای سر کویش پر و بالی بزنم

احضار ارواح

ارتباط با عوالم روحی از نظر سلوک و عرفان ، صحیح و غیر از آن است که مصطلح امروز می باشد که احضار ارواح گویند ، چه آن ارتباط باعث کمال روحی و ترقی به مدارج عالیه آن می شود ، ولی ارتباط مصطلح کمال روحی محسوب نمی گردد بلکه یک نوع فن است مانند خواب مصنوعی . و اصطلاح احضار ارواح هم مناسب نیست چون احضار از عالی به دانی است و هر شخصی نمی تواند ارواح بالاتر از خود را حاضر کند ، پس بهتر است که ارتباط با ارواح گفته شود .

عارف و عشق

عشق نزد عرفا عین حقیقت هستی است .

عشق باشد نزد ما عین وجود
گر نبودی عشق خود چیزی نبود

حسن و عشق

عشق حقیقی فقط حسن مطلق است که ذات حق است تعالی شانه و عشق حقیقی هم برای آن حسن پیدا می شود . تا حسنی نباشد عشقی پیدا نمی شود و تا عشقی نباشد حسنی پیدا نمی شود . ظهور تو به من است و وجود من از تو .

محبوب خدا

و خدا به شگفتی در بنده خویش نظر کرد و فرمود : « فتبارک الله احسن الخالقین » . خدا اول عاشق و اول معشوق بود ، پس علاقه مند شد که محبوبی داشته باشد و لذا محمد (ص) را خلق کرد و به برکت وجود او همه عالمیان را آفرید . « خلقت الاشیاء لاجلک و خلقتک لاجلی » (۳) پس منظور از آفرینش ، خلقت انسان همچون محمد و علی بود .

لذت محبت

هر لذتی تمام شدنی است مگر لذت محبت معنوی ، پس لذت محبت یکی از لذت های بهشت است که هرچه هم بیشتر باشد باز هم تمام نشدنی است .

ما در پیاله عکس رخ یار دیده ایم
ای بی خبر ز لذت شرب مدام ما

عارف و خیر

عارف تنها نظر به خالق دارد و به آفریننده و نقاش ، او تنها خوبی ها را می بیند و بدی ها را همه از خودش می بیند .

ظهور و حسن

هرچه ظهور و تجلی حق و صنع او بیشتر باشد ، حسن او بیشتر است و هرچه حسن بیشتر باشد ، محبت و جذابیت او بیشتر است .

هر آن نقشی که بر صحرا نهادیم
تو زیبا بین که ما زیبا نهادیم

فعل محبوب

« کل ما فعل المحبوب محبوب » ؛ برای عاشق هرچه که از آن عالم می رسد ، خوب و پسندیده است .

اگر بر دیده مجنون نشینی
به غیر از خوبی لیلا نبینی

فنای عاشق

موقعی که عاشق در مقابل معشوق خود از همه چیز غافل بشود و مستغرق در او بشود ، آن عشق واقعی است .

عشق آن شعله است کو چون برفروخت
هرچه جز معشوق ، باقی جمله سوخت

عشق و بندگی

طیران آدمیت به واسطه عشق و محبت است ، پس اول مرحله اش بندگی است و تا بندگی نباشد شخص به کمال نمی رسد و تا محبت نباشد بندگی ممکن نیست .

حسین ؛ عشق کل

در مراتب معنا و در مراتب سلوک ، عشق کل منحصر است به حسین (ع) .

نفس الرحمان

نفس الرحمان همان وزش رحمت الهی است ، مانند قضیه اویس قرنی که حضرت رسول (ص) را زیارت نکرده بود ولی از دور عشق می باخت و حضرت می فرمودند که بوی بهشت از طرف یمن می آید .

تا نگردی آشنا زین پرده رمزی نشنوی
گوش نامحرم نباشد جای پیغام سروش

حلاج و عشق

از حلاج پرسیدند که عشق چیست ؟ گفت امروز و فردا و پس فردا .
روز اول آمدند او را به دار زدند ، روز دوم او را سوزاندند ، و روز سوم خاکسترش را به دریا ریختند .

حاصل عمرم سه سخن بیش نیست
خام بدم ، پخته شدم ، سوختم

مریم و عشق

خداوند از روح خود در مریم دمید و نور عیسی در او ظاهر شد . درواقع مریم حامله از عشق خدایی شد و حامل عیسی (ع) گردید .

شیرینی محبت

برادران یوسف وقتی او را به چاهی انداختند ، اول آن چاه آبش تلخ بود و اتفاقا وقتی یوسف رفت شیرین شد که « از محبت تلخ ها شیرین شود » .

شیرین و فرهاد

شیرین به فرهاد گفت : تو که یک مرتبه بیشتر مرا ندیدی ، آنوقت چطور اینگونه صورت مرا بعینه نقش کردی ، در حالی که هرکس این مجسمه را ببیند خیال می کند که من مدت ها با تو بودم که این نقش را کشیدی ؟ فرهاد گفت : من یک بار ترا بیشتر ندیدم ولی به دل دیدم .

باباطاهر

چند مرتبه در مجالس فقری این موضوع را تذکر دادند که کسانی که دوبیتی های عارف همدانی باباطاهر عریان را می خوانند ، خوب است در ابتدا با این دوبیتی شروع کنند :

به دریا بنگرم دریا ته وینم
به صحرا بنگرم صحرا ته وینم
به هرجا بنگرم کوه و در و دشت
نشان از قامت رعنای ته وینم

زیرا این دو بیتی به منزله اظهار حمد و توحید پروردگار عالم در ابتدای اشعار باباطاهر علیه الرحمه است .

مثنوی و دیوان شمس

اشعار « مثنوی » مانند باران بهاری است که بر کوه و دشت و بیابان و همه می بارد و هرکدام را به اندازه استعداد خود خرم و سرسبز و شاداب می گرداند ، ولی « دیوان » غزلیاتش همچون تندباد و طوفان بسیار شدیدی است که همه گیاهان سرسبز و شاداب را سوزانیده و با خود می برد و در دریا محو و نابود می سازد . « مثنوی » نظر به مراتب کثرات و این عالم دارد ولی « دیوان » او فقط به وجهه وحدت ناظر و همه کثرات را پشت سر می گذارد و تعینات مادیت و هستی موهوم را زایل می کند و به بحر بی کران احدیت وارد می نماید .

حافظ و مولوی

در یکی از سفرهای ایشان به مشهد در سال ۱۳۵۴ روزی یکی از فضلا از ایشان سوال کرد : نظر شما نسبت به حافظ و مولوی چیست و تفاوت این دو چه می باشد ؟ ایشان فرمودند : حافظ شاعر عارف است و مولوی عارف شاعر . (۴)

مراحل زندگی حافظ

برای خواجه حافظ مراحل متعدده در زندگی بوده ، از جمله تنها وادی شعر و شاعری که نظری به معانی عرفانی نداشته که گفته : « آن تلخ وش که صوفی ام الخبائثش خواند » . دیگر وادی حیرت که می گوید : « کس ندانست که سرمنزل مقصود کجاست » یا « در کارخانه ای که ره عقل و علم نیست » و امثال آنها . دیگری وادی طلب که گوید : « آنان که خاک را به نظر کیمیا کنند » و « اگرت سلطنت فقر ببخشند ای دل » و در آخرین مرحله ، ورود به رشته سلوک که می فرماید :

دوش وقت سحر از غصه نجاتم دادند
وندر آن ظلمت شب آب حیاتم دادن

حافظ و تصوف

بعضی گمان برده اند که او ( حافظ ) صوفی نبوده و ملامتی بوده است و به اشعاری که درباره ملامتی بودن خود و ذم صوفیه گفته ، اشاره نموده اند . در صورتی که چنین نیست . ملامتی بودن حالات شخصی و فردی است که در میان هریک از سلاسل پیدا می شود و طریقه و روش مشخص و مجزا نیست . این هم که حافظ از صوفی مذمت نموده ، عده یا طایفه مخصوصی بوده اند که مورد ایراد او واقع شده بودند ، چنانکه اشعار زیادی هم برخلاف آن ، در مدح تصوف و صوفیه دارد .

پاورقی :

۱. سوره بلد ، آیه ۱۰ : دو راه پیش پای او نهادیم .
۲. سوره انفال ، آیه ۱۷ : و آن موقع که تیر می انداختی ، تو تیر نمی انداختی ، بلکه خدا بود که می انداخت .
۳. همه اشیاء را از برای تو و تو را برای خودم خلق کردم .
۴. نوشته آقای حسینعلی کاشانی .

منبع :

خورشید تابنده / حاج علی تابنده محبوبعلیشاه .-- ویرایش ۲ .-- تهران : حقیقت ، ۱۳۷۷ / صص ۴۶۵ – ۴۷۲

فهرست مقالات