عرفان ، تصوف : کلمات قصار جناب رضاعلیشاه (۱)

برخی کلمات بزرگان سلسله (۴) / حاج سلطانحسین تابنده گنابادی رضاعلیشاه ( بخش اول )

دلیل وجود حق

هر کسی که بر حق دلیل آورد ، مثل این است که با چراغ بخواهد آفتاب را پیدا بکند . آفتاب خودش روشن تر از این است که درک شود .

زهی نادان که او خورشید تابان
به نور عقل جوید در بیابان

سیمرغ

مراد از سیمرغ ، احدیت ذات حق است تعالی شانه که در پس پرده اسماء و صفات است . به آن مقام راهی نیست ، اما به مقام اسماء و صفات می توان ارتباط پیدا کرد و به خودیت خود رسید .

اسماء الهی

همه موجودات اسماء الهی هستند ، زیرا اسم عبارت از چیزی است که دلالت بر مسمی نماید و همه عالم نزد هوشیار نشانه عظمت خالق و آفریننده است ، از این رو عرفا همه موجودات را اسماء الهی گفته اند و به همین نظر بزرگان دین ما فرموده اند : « نحن اسماء الله الحسنی » ، یعنی مائیم نام های بهتر خدایی .

اسم اعظم

اسم اعظم آن است که بر وجود شخص غلبه پیدا کرده باشد . به هر کس هر دستوری که داده اند اگر آن را مراقب باشد ، همان اسم که ابتدا عظیم است ، موقعی که بر شخص غلبه کند اعظم می شود ، یعنی اعظم بر وجودش می شود .
چو اسم اعظمم باشد چه باک از اهرمن دارم

علم حقیقی

علم حقیقی مثل آبشاری است که از بالا ریزش می کند ، از عالم دریای غیب بر دل انسان ریزش می کند . آن علم دیگر محتاج به تحصیل نیست ، موهبتی است که در اثر تفضل الهی در دل ریزش می کند .

نگار من که به مکتب نرفت و خط ننوشت
به غمزه مساله آموز صد مدرس شد

علم حقیقی معرفت خداوند است که حقایق امور نیز از آن طریق بر شخص مکشوف می گردد و آن بسته به عنایت غیبی است که بر قلب مومن القا می فرماید ، ولی وظیفه ما نیز جهد و کوشش است که :

گرچه وصالش نه به کوشش دهند
در طلبش هرچه توانی بکوش

علم واقعی در دل جای دارد نه تن ، منتهی دلی که مرکز جان است و رابط بین خدا و بنده ، آن دل مرکز علم است .
علمی که ما را به طرف کثرت ببرد و از خدا دور بکند علم نیست ، علم حقیقی به وحدت می رساند : « العلم نقطه کثره الجاهلون » .
آنکه به ظاهر دنبال علم برود اما در باطن به دنبال دنیا باشد ، دستش به هادی راه نمی رسد و هرچه بیشتر در پی علم باشد ، گمراه تر می شود .
یکی از صفات داشتن علم ، تواضع و فروتنی است ، زیرا عالم واقعی می فهمد که هنوز علم او در مقابل آن علم بی پایان الهی هیچ است .
علم به معنای دانایی است ؛ دانایی حقیقی ، دانایی ای که ملازم عمل باشد .
علم از درون بیرون را آراسته نماید و از بیرون به درون نور نیاید ؛ علم آن است که ملازم عمل باشد و حال نیک ، نتیجه علم است .

عقل و شرع

اگر در بعض موارد عقل ما به حکمت احکام دینی پی نبرد باید حمل بر نقص و قصور عقل خود کنیم که حکم عقل کامل با حکم شرع فرقی ندارد و عقل کامل آنچه را حکم کند ، شرع نیز حکم می کند که « کل ما حکم به العقل حکم به الشرع » (۱) ؛ البته نه هر عقلی بلکه عقلی که به اصطلاح فلاسفه متقدمین به مقام عقل مستفاد رسیده و افروخته به نور الهی شده باشد .

اولیای دین

حقیقت کمال و حقیقت معرفت و انسانیت در وجود آن بزرگواران است ، مانند مرکز دایره ای که همه دوایر کوچک در اطراف آنها در گردش اند . ولی آن نقطه ساکن است و همه به او متوجه هستند ، پس بی خود نباید این طرف و آن طرف رفت .

بندگان گمنام خدا

به ظاهر آسمان آنجایی است که به خدا نزدیک باشد و زمین آنجایی است که از او دور باشد . ولی چه بسیار افرادی که در روی کره زمین هستند و گمنام اما مقامشان مافوق عرش است .

خشت زیر سر و بر تارک هفت اختر پای
دست قدرت نگر و منصب صاحب جاهی

خضر

مقصود از خضر صاحب وقت است ، صاحب الزمان است که همه در انتظار ظهور او هستیم ، که باید در دل هم ظاهر بشود . او را خضر نیز می نامیم زیرا خضر راهنمای گم شدگان است .

قطع این مرحله بی همرهی خضر مکن
ظلمات است بترس از خطر گمراهی

خضر و موسی

حضرت خضر به موسی فرمود : تو مقام اعیانیت و ریاست داری ، آسایش داری ، حال چطور می توانی که با من بیابانگرد همراهی کنی ؟ موسی عرض کرد : تو اسم مرا از کجا می دانی ؟ حضرت فرمود : همان کسی که من را به تو معرفی کرد ، ترا هم به من معرفی کرد .

سر پنهان ست اینجا بس نهان
که سوی خضری شود موسی روان

محمد و علی ( علیهما السلام )

محمد (ص) به هر آسمان که می رفت علی (ع) را می دید ، زیرا او به علی (ع) محبت داشت و خداوند هم صورت علی (ع) را برایش جلوه گر می ساخت .

غیبت امام

اصبغ بن نباته خدمت حضرت امیر (ع) عرض می کند : مدت غیبت چقدر است ؟ حضرت می فرماید : شش روز یا شش ماه یا شش ساعت . یعنی چه ؟ یعنی از انانیت خود شخص تا به مراتب عالیه ، شش عالم است ، وقتی به عالم ششم در مرتبه بالا رسید آنوقت دیگر حضور است ، تجلی است .

کرد شهنشاه عشق در حرم دل ظهور
قد ز میان برفراشت رایت الله نور

ظهور امام

آن کسی که برای او در دل ظهور پیدا شده ، عین این است که در رکاب حضرت قائم (عج) و یا در خیمه قائم است و جهاد می کند . جهاد اکبر همین است .

دعا

دعا از نهاد دل ما بالا می رود و نه به ظاهر از این آسمان بلکه از آسمان حقیقی که در جان ماست ، البته اگر دل صاف و مخلص باشد .

آسمان ها ست در ولایت جان
کارفرمای آسمان جهان

نیت عبادت

یکی برای رسیدن به بهشت عبادت می کند و دیگری برای دور شدن از جهنم و آن یکی برای رسیدن به معرفت و امثال اینها ، همه اینها مذهب است و صوفی مافوق چنین مذهب و منشی حرکت می کند ، زیرا که پای بند خداست .

یکی جان و یکی جانان پسندد
یکی وصل و یکی هجران پسندد
من از درمان و درد و وصل و هجران
پسندم آنچه را جانان پسندد

درخواست از بزرگان

دنیا هرچه باشد کم است و از بزرگان و صاحبان کرم نباید کم خواست و وقتی آخرت را خواستیم ، دنیا در جنب آن گم است .
هرکس که پیش بزرگی می رود ، پیش محبوب خودش می رود ، هدیه ای می برد که در آنجا کمتر وجود داد . حالا ما هم که به درگاه خدا می رویم ، هدیه ای که در آنجا نیست چیست ؟ آن فقر است ، احتیاج است ، چون خدا غنی است و ما محتاجیم . در آنجا فقر و نداری و عجز و نیازمندی می پسندد . این است که فرمود : « الفقر فخری » .

اینجا تن ضعیف و دل خسته می خرند
بازار خودنمایی از آن سوی دیگر است

استجابت دعا

بعضی می گویند که چرا دعاهای ما مستجاب نمی شود . این مثل این است که آب سرشاری به حوضی سرازیر می شود . ظاهرا باید این حوض پر بشود ، ولی می بینیم که پر نمی شود . پس منفذی دارد که این آب جمع نمی شود .

هدایت الهی

هرکس در هر طریق خداجو باشد و خدمت به جامعه نموده ، از آزار دیگران بپرهیزد ، خداوند اجر او را ضایع نمی کند که « ان الله لا یضیع اجر المحسنین » (۲) و بالاخره ولو در دم مرگ باشد ، خداوند هدایتش می فرماید و نجات غیر از کمال می باشد که منوط به هدایت است .

توسل

اگر کسی ندانسته و نفهمیده به بتی متوسل بشود ، ولی مقصودش بت نباشد بلکه معبود حقیقی باشد ، خوب توسل او رد نمی شود و بالاخره او را به اشتباهش واقف کرده و به او می فهمانند که این راه ، راه حقیقی نیست ؛ مانند قضیه آن چوپانی که از روی عشق و با الفاظ اشتباه با خدا حرف می زد و می گفت :

تو کجایی تا شوم من چاکرت
چارقت دوزم کنم شانه سرت

پس واقعش این است که اگر کسی او را از روی صدق و حقیقت بخواند و متوسل بشود ، لبیک می شنود .

خواندن قرآن

خواندن قرآن باعث ترقی نفس می شود و ما را بالا می برد : « اقرا و ارق » ، یعنی بخوان و بالا برو . منتهی ما متوجه نیستیم زیرا پرده جلو چشممان است .

یاد گذشتگان

یاد گذشتگان سبب یاد آنها از احیا می شود ، از این رو دعا و خیرات هم برای احیا و هم برای اموات خوب و مفید است .

صلوات بر پیامبر (ص)

حضرت محمد (ص) فرمود : هرکس که نام مرا بشنود و بر من صلوات نفرستد ، بر من جفا کرده . صلوات یعنی درود یا به اصطلاح ما التماس دعا . البته او بی نیاز از دعای ما است اما وقتی ما به او متوسل می شویم ، او را متوجه خود می سازیم و عنایت او شامل حال ما می شود .

رویت حق

موسی عرض کرد که خدایا خودت را به من بنمایان و خدا فرمود که مرا نخواهی دید و ممکن نیست که با خودیت و با این هستی مرا ببینی .

دیده ای وام کنم از تو برویت نگرم
ز انکه شایسته دیدار تو نبود نظرم

جلوه حق

اگر جلوه حق باشد که دیگر انانیتی باقی نمی ماند ، و وقتی که انانیت باقی است جلوه حق نیست .

جهان طور است و من موسی ، که من بیهوش و او رقصان
ولیکن این کسی داند که بر میقات من گردد

نقش حقیقت

وقتی که دل از کدورت ها و هوی و هوس زدوده و قلب صاف باشد ، آنوقت منقش به حقیقت می شود و هرچه در عالم وجود است عکسش در آن می افتد .

برو تو خانه دل را فرو روب
مهیا کن مقام و جای محبوب
چو تو بیرون شوی او اندر آید
به تو بی تو جمال خود نماید

خودیت شخص

حجاب این عالم و آن عالم ، خودیت خود شخص است . تا وقتی که انسان از خودیت خود نگذرد به آن عالم نمی رسد و حقایق بر او جلوه نمی کند .

آدمی در عالم خاکی نمی آید به دست
عالمی از نو بباید ساخت و ز نو آدمی

کوه انانیت

یا باید فرهاد وار کوه خودیت را از جا بکنیم و انانیت خودمان را از بین ببریم ، یا زلیخا وار محو دیدار گردیم تا بتوانیم به مقام حضور برسیم .

نماز

نماز معراج مومن است و انسان را به کمال می رساند . ولی نمازی نماز است که با حال حضور قلب باشد و ما را بالا ببرد . لازمه نماز کامل ، سکینه قلبی است و لازمه سکینه قلبی این است که دل با وقار و خشوع باشد .

خضوع و خشوع

لازمه نماز کامل و یا لازمه سکینه قلبی این است که دل خاشع باشد ( متواضع باشد ) . فرق خضوع و خشوع این است که خضوع ، تواضع ظاهری و خشوع تواضع قلبی است که در دل متواضع باشد ، یعنی لازمه سکینه الهی وقار و خشوع است .

فتح دل

فتح قریب دل ( فتحا قریبا ) همان نزول سکینه است . محمد (ص) و علی (ع) هم سکینه داشتند ، منتهی سکینه ای که برای محمد و علی بود با هم فرق داشت .

سکینه قلبی

سکینه قلبی یعنی آرامشی که از آن عالم برای اشخاصی نازل می شود که واقعا دلشان به آنجا مربوط است و آنهم به مراتب مختلف و مشاهدات متفاوت است . بالاترین مرتبه سکینه ، که خداوند در دل مومن نازل می کند نور خداست که به وسیله اولیای او ظاهر می شود . چون جلوه بدون واسطه نمی شود .
عارف وقتی که سکینه واقعی پیدا کرد به جایی می رسد که زبانش بند می آید و دچار حیرت می شود ؛ حیرت در مقابل عظمت و قدرت حق تعالی است .

من گنگ خواب دیده و عالم تمام کر
من عاجزم ز گفتن و خلق از شنیدنش

نفس و شیطان

حضرت محمد (ص) فرمود : « شیطانی اسلم علی یدی » شیطان من به دست من ایمان آورد و مطیع من شد ؛ پس مقصود نفس انسان است که تا وقتی که تابع هوی و هوس و شهوت و غضب باشد شیطان بر او مسلط است .

ذکر و فکر

راه حرکت به سوی خدا و طی کردن طریق الی الله ، به این است که دل همواره به یاد خدا باشد با ذکر دوام و فکر مدام . ذکر و فکر سبب ترقی و تزکیه قلب و رفتن به سوی خدا می شود و حکم ذوالفقار یعنی شمشیر دو دم را دارد .

خلوت

خلوت ، توجه دل به خداست که لازم هم نیست شخص در ظاهر هم خلوت داشته باشد . نه در میان انجمن هم می توان متوجه دل بود و صاحب دل ؛ خلوت هم داشت .

هرگز حضور حاضر و غایب شنیده ای
من در میان جمع و دلم جای دیگر است

ادامه : برخی کلمات بزرگان سلسله (۴) / حاج سلطانحسین تابنده گنابادی رضاعلیشاه ( بخش دوم )

پاورقی :

۱. هر چیزی که عقل به آن حکم کند ، شرع نیز حکم می کند .
۲. سوره توبه ، آیه ۱۲۰ : خداوند اجر نیکوکاران را ضایع نمی کند .

منبع :

خورشید تابنده / حاج علی تابنده محبوبعلیشاه .-- ویرایش ۲ .-- تهران : حقیقت ، ۱۳۷۷ / صص ۴۵۷ - ۴۶۵

برخی کلمات بزرگان سلسله (۴) / حاج سلطانحسین تابنده گنابادی رضاعلیشاه ( بخش دوم )

فهرست مقالات