دفاعیه ها : نیابت امام زمان نزد صوفیه / سلطانحسین تابنده گنابادی رضاعلیشاه

عنوان اصلی : نیابت خاصه و عامه

برای نیابت دو اصطلاح است : یکی اصطلاح فقها و اهل حدیث و دیگری اصطلاح عرفا و اهل طریق ؛ که در یکی از آنها عموم و خصوص نسبت به نفس اجازه و دیگری نسبت به مورد و مصداق اجازه منظور گردیده .
فقها ، نایب خاص کسی را می گویند که مستقیما از طرف امام (ع) اجازه داشته باشد و نایب عام فقهایی هستند که مشمول مقبوله عمر بن حنظله (۱) می باشند و طبق این اصطلاح ، نیابت خاصه در زمان غیبت کبری مقطوع و ادعای آن صحیح نیست و عرفا نیز به مقطوع بودن آن معتقدند .
ولی اصطلاح عرفا غیر از این است و نایب خاص ، کسی را می دانند که از طرف امام (ع) بلاواسطه یا به وسائط صحیحه غیرمخدوشه در امر خاصی ( مانند امامت جماعت یا جمع صدقات یا بیان احکام یا تلقین اذکار ) مجاز باشد و نایب عام ، کسی است که از طرف امام (ع) در همه امور دینی اجازه داشته باشد . ولی اجازه ، در هر دو باید به امام (ع) برسد ، ولو به وسائط باشد . و به این معنی نیز در بعض موارد فقهی استعمال شده است ( شرح لمعه ، کتاب جهاد ، باب : ترک قتال ) .
و در زمان غیب کبری چون زیارت امام (ع) به ظاهر میسر نیست ، اجازه بدون واسطه وجود ندارد . ولی اتصال اجازه تا زمان امام (ع) ممکن است و کسانی که متصدی امور دینی می باشند باید این اجازه را داشته باشند ؛ چنانکه علمای سابق معمول داشتند که اجازه خود را نیز مضبوطا در مولفات خود می نوشتند که دلیل تقید آنها به اخذ اجازه است .
پس اگر عرفا ذکری از نیابت خاصه یا عامه بنمایند ، منظور همان اصطلاح خودشان است و آن اصلا اشکالی ندارد و نیابت خاصه بدان معنی ممکن است . و نیابت عامه در اصطلاح عرفا مهمتر از نیابت خاصه است ، برخلاف اصطلاح فقها که برعکس است و به اصطلاح عرفا هر دو سلسله [ ی عرفا و فقها ] نیابت خاصه دارند ؛ علما در روایت و تبلیغ احکام شرعیه ، و عرفا در درایت و تلقین اذکار و دستورات قلبیه . و البته این اختلاف ، به اختلاف در اصطلاح راجع است و « لا مشاحه فی الاصطلاح » (۲) و دعوی عرفا هم فقط نیابت از امام به همان اصطلاح خودشان می باشد نه غیر آن .

پاورقی :

۱. « قال عمر بن حنظله : سالت ابا عبدالله عن رجلین من اصحابنا یکون بینهما منازعه فی دین او میراث فتحاکما الی السلطان او الی القضاه ایحل ذلک ؟ فقال : من تحاکم الی الطاغوت فحکم له فانما یاخذه سحتا و ان کان حقه ثابتا لانه اخذ بحکم الطاغوت و قد امر الله ان یکفر به . قلت : کیف یصنعان ؟ قال : انظروا الی رجل منکم قد روی حدیثنا و نظر فی حلالنا و حرامنا و عرف احکامنا فارضوا به حکما فانی جعلته قاضیا فتحاکموا الیه و فی روایه فاذا حکم بحکمنا فلم یقبله منه فانما بحکم الله استخف و علینا رد و الراد علینا الراد علی الله و هو علی حد الشرک بالله . »
یعنی عمر بن حنظله گفت : از حضرت صادق (ع) درباره دو نفر از یاران خودمان ( شیعه ) سوال کردم که بین آنها درباره قرض یا میراثی اختلاف بوده باشد ، آیا جایز است که مراجعه به حاکم وقت یا قاضی نماید ؟ فرمود : هر کسی که مراجعه به مخالفین ولایت و پیروان شیطان بکند اگر به نفع او حکم کند هرچند حق با او باشد تصرف او باطل است ؛ زیرا بر اثر حکم و قضاوت حاکم طاغی گرفته است و خداوند امر فرموده که به حاکم طاغی کافر شوند . عمر بن حنظله گفت : عرض کردم پس تکلیف چیست ؟ فرمود : اگر کسی از خودتان باشد که حدیث ما را روایت کند و به حلال و حرام ما آگاه باشد و احکام ما را بشناسد ، او را بین خود حکم قرار دهید که من او را قاضی قرار دادم . و در روایت دیگر رسیده که فرمود : هرگاه او حکمی کند و اطاعت نکنند ، به حکم خدا بی اعتنایی کرده و رد ما نموده و آنکه ما را رد کند ، خدا را رد کرده و مانند این است که شرک به خدا ورزیده باشد .
از حضرت صادق (ع) در ضمن حدیث مفصلی که درباره فرق بین علما و عوام یهود با علما و عوام امت مرحومه [ مسلمانان ] منقول است روایت شده که در ضمن فرمود : « فاما من کان من الفقهاء صائنا لنفسه حافظا لدینه مخالفا علی هواه مطیعا لامر مولاه فللعوام ان یقلدون » . یعنی هرکس از فقها که نفس خود را رام نماید و حفظ کند و دین خود را محفوظ دارد و مخالف هوای نفس و مطیع امر مولا باشد ، مردم باید از او تقلید کنند .
۲. یعنی گفتگو و نزاعی در اصطلاح نیست .

منبع :

رساله رفع شبهات / سلطانحسین تابنده گنابادی رضاعلیشاه .-- تهران : حقیقت ، ۱۳۷۷ / شماره ۳ ، ص ۱۸

فهرست مقالات